Afazide Terapi Yöntemleri

Merhaba, bugunki yazida Afazi terapi yontemlerinden bahsedecegim.

Oncelikle afazi tanimindan baslayalim ve asagida tiplerine sirayla gecis yapalim.

Afazi, genellikle bir inme ya da kafa travması sonucunda aniden ortaya çıkan ve beynin dilden sorumlu alanlarının hasarlanmasından kaynaklanan bir dil bozukluğudur. Çoğu insanda dil alanları beynin sol yarı küresinde yer almaktadır. Dolayısıyla, afazide beynin sol yarısındaki dil alanları hasarlanırken, kişinin de sağ tarafına inme inebilir/felç gelebilir. Bu bozukluk dili ifade etme ve anlamanın yanı sıra, okuma ve yazmayı da etkileyebilmektedir. Afaziye dizartri ya da konuşma apraksisi gibi nörolojik konuşma bozuklukları da eşlik edebilmektedir (1).

Afazi, dort ana alanda degisken derecelerde bozulma icerir;

Konusulan dil ifadesi

Konusma dili anlama

Yazili anlatim

Okudugunu anlama

Ozel tedavi protokolleri, her bireyin kendine ozgu dil profili ve iletisim gereksinimlerine bagli olarak degisecektir. Nihai tedavi hedefi, bireyin ihtiyaclarini en iyi sekilde karsilayan yaklasimlari kullanarak yasam kalitesini ve iletisim basarisini en ust duzeye cikarmaktir.

Tedavi basarisini etkileyen kulturel ve linguistik faktorler oldugunu biliyoruz ancak tedavi seansinin yapisi(grup, birey); tedaviyi uygulayan kisi(DKT, bakici, gonullu vs.); tedavinin sikligi, yogunlugu ve suresi; afazi baslangicina gore mudahalenin zamanlamasi; tedavinin yeri(ev veya toplum temelli gibi) dikkat edilmesi gereken noktalardir.

Tedavi yaklasimlarini siralamak gerekirse;

Ana basliklardan sonra tedavi yontemlerini sirasiyla inceleyebilir ve ilgili videolari izleyebilirsiniz.

Afazi Topluluk Gruplari: Hastalar dogal bir ortamda dilsel isleyislerini gelistirebilme firsati yakalamakta. Hasta ve aile bireyleri sosyallesmektedir.

LPAA: Degerlendirme ile baslar. Afazili birey ve cevresindekilerin yasam kaygilarina yoneliktir. LPAA, afazi olan bir kisinin, cesitli etkinlikler vasitasi ile disariya acik olma ve aktif katilimina yardimci olur.Afazinin uzun vadeli yonetimine odaklanir.

Bilgisayar tabanli tedavi, cesitli dil becerilerini ve modalitelerini hedeflemek icin bilgisayar teknolojisinin (tabletler gibi) ve/veya yazilim programlarinin kullanilmasini icerir.

Halihazirda mevcut olan bazi programlar, bireyin belirli islerdeki ilerlemesi hakkinda veri uretir; bu veriler klinik dokumantasyonda kullanilabilir.

CILT (Constraint-Induced Language Therapy), telafi edici iletisim stratejilerinin (mimik ve yazma gibi) kullanimini kisitlarken; konusulan dil ciktisini arttirmaya odaklanan yogun bir tedavi yaklasimidir.

CILT, sozlu dilin ‘zorunlu kullanimina’ ek olarak, kitlesel uygulamalarla yuksek yogunluklu egitimi de icerir (2).

–

–

MIT (Melodic Intonation Therapy), ifade edici dili gelistirmek icin konusmanin muzikal unsurlarini (melodi, ritim, tonlama gibi) kullanir. Bu yaklasim, hala dil yetenegine sahip olan saglam sag yarimkurenin alanlarinin islevselliginden (sarki soyleme gibi) faydalanmaktadir. En sik, ciddi ve akici olmayan bireyleri tedavi etmek icin kullanilir (3,4).

Bireyler basit cumlelere tonlayarak (sarki soyleyerek) baslarlar ve sonra artan hece uzunluklarindaki cumleleri yavas yavas tonlarlar. Gorsel ve dokunsal ipuclari klinisyen tarafindan verilir ve bireye sosyal, islevsel oneme sahip ifadeler uygulanir. Tonlamaya baglilik zaman icinde girerek azalir.

–

–

Multimodal Treatment: Sozel olmayan ve alternatif yollarla etkili ve yeterli iletisim kurmaya odaklanir.

AAC (Augmentative and Alternative Communication), yardimli (resimli iletisim sembolleri, cizgiler, somut nesneler vb) veya yardimsiz (manuel isaretler, mimikler, parmak alfabesi gibi) semboller kullanarak iletisim kurmaya odaklanir.

Yardimli semboller bazi iletim cihazlari (Stephan Hawking ornegi gibi) gerektirebilirken, yardimsiz semboller icin sadece kisinin bedeni yeterlidir.

PACE (Promoting Aphasics’ Communication Effectiveness), afazili birey ve klinisyen mesaj gonderici veya alici olarak siralanir. Konusma mesajlarina iliskin resimli mesajlar dinleyiciden gizlenir ve konusmaci mesajlari iletmek icin kendi sectigi yontemi kullanir (5).

–

–

VAT (Visual Action Therapy), en cok global afazi hastalarinda kullanilan bir tedavi yontemidir. Bireyleri, gorsel olarak bulunmayan ogeleri belirtmek icin el hareketlerini kullanmalari icin egiten, sozsuz bir tedavi yaklasimidir. Izleme (ornegin, nesneleri izleme) ile baslayan, ardindan nesneleri eslestiren, ardindan gorunur nesneler icin pantomlanmis hareketler ureten ve son olarak eksik nesneler icin pantomlanmis hareketler ureten 12 basamakli bir egitimdir.

Conversational Coaching

Afazili bireylere ve birincil iletisim partnerlerine (es gibi) sozlu ve sozsuz iletisim stratejileri ogretmek icin tasarlanmis bir tedavi yontemidir.

Stratejiler; cizim, mimikler, isaretleme, bilgiyi onaylama ve bilgileri ozetlemeyi icerebilir.

Stratejiler, birey ve onun iletisim partneri tarafindan secilir ve yazili konusmalarda uygulanir. DKT, her iki taraf icin de ‘egitici’ olarak gorev yapmaktadir.

–

SCI (Supported Communication Intervention), uc temel prensibe sahiptir. Islevsel iletisim, iletisim partnerlerine stratejiler ogreterek kolaylastirilabilir/gelistirilebilir. Iletisim dinamik bir surectir; afazi olan kisi icin arac ve hizmetler bu dinamik sureci yansitmalidir. Iletisim, sosyal etkilesimi ve bilgi-fikir alisverisini icerir; sosyal etkilesim firsatlari vurgulanmaktadir (6).

Multiple Oral Reading (MOR), edinilmis okuma bozuklugu olan kisiler icin (disleksi veya aleksi) bir tedavi teknigidir. Teknik, metnin tamami boyunca sozlu okumayi (oral reading) bir metin gecisi baglaminda iyilestirme cabasiyla, belirli bir sayida veya belirli bir okuma hizina ulasilana kadar yuksek sesle yeniden okumayi icerir. Tedavi, bireye alakali ve ilginc bir metin secerek kisisellestirilebilir.

Oral Reading for Language in Aphasia (ORLA), afazili bireylere yonelik, fonolojik ve semantik okuma yollari ile okudugunu anlama becerisini gelistirmek icin klinisyenle yuksek sesle tekrarlanan pratik konusmalar iceren bir tedavi. Tek kelimeler yerine bagli soylem (cumle) kullanimi, bireyin dogal ritim ve tonlama yapmasina imkan saglar.

Supported Reading Comprehension, afazi dostu metin desteklerini (ornegin cizimler, fotograflar) ve dilsel destekleri (ornegin basliklar, koyu yazilmis metinler) dahil ederek afazi olan bireylerin okudugunu anlamayi gelistirmelerine odaklanan yaklasimlari icerir.

Reciprocal Scaffolding Treatment (RST), dogal dili kullanarak anlamli sosyal baglamlarda iletisim becerilerini ele alan bir grup tedavisi yaklasimidir. Belirli bir beceriye sahip olan afazili bireye, bir grup ‘acemiler’ ile karsilikli etkilesimler ile ogretme bilgisini ve kelime bilgisini kullanma firsati verilir. Bu karsilikli etkilesim, tum katilimcilar icin faydalidir. Afazi olan kisi, bilgileri acemilere iletme sansina sahip ve acemiler de yeni bir beceri ogrenerek ve gercekci etkilesimler sirasinda dil modelleri uretebilmektedirler.

Script Treatment, kisisel olarak ilgili faaliyetlere katilimi kolaylastirmak icin senaryo bilgisini (bir aktivitenin olay dizilerini anlama ve hatirlama) kullanan afazi tedavisine islevsel bir yaklasimdir. Bu yaklasimi kullanarak, klinisyen ve afazi hastasi, ilgilenilen bir faaliyetin senaryosunu veya diyalogunu gelistirir ve ardindan uretimi otomatik ve zahmetsiz hale gelinceye kadar yogun bir sekilde uygulanir.

Sentence Production Program for Aphasia (SPPA)

Belirli cumle turlerinin uretimine yardimci olmak icin tasarlanmis bir tedavi programidir. Bu program ile, afazi olan kisinin ayni sozdizimsel formda fakat farkli sozcuksel icerikte birden fazla cumle duymasi ve uretmesi durumunda, belirli cumle turlerinin uretilmesinin iyilesecegi dusunulmektedir.

Sekiz farkli cumle yapisini uygulamak icin bir hikaye tamamlama gorevi kullanilir. Iki gorev seviyesi vardir;

A seviyesi – klinisyen hedef cumleyi iceren bir hikaye okur ve daha sonra bu cumlenin tekrarlanmasini saglamak icin soru sorar.

B seviyesi – klinisyen hikayeyi hedef cumle olmadan okur ve bu cumleyi ortaya cikarmak icin bir soru sorar (7).

Treatment of Underlying Forms (TUF), agrammatik afazi hastalarinda cumle duzeyi aciklarini tedavi etmeye yonelik dilsel bir yaklasimdir. TUF, kuralli olmayan cumle yapilarina odaklanir ve basitten karmasik yapilara dogru giderek, anlam baglaminda cumle kurmayi gelistirmeyi amaclamaktadir.

Gestural Facilitation of Naming, dilin ve eylemin etkilesimli dogasindan yararlanarak kelime alma aktivasyonuna aracilik etmek icin etkili hareket kabiliyetlerini kullanan bir yaklasimdir.

Response Elaboration Training (RET), afazi olan kisilerin sozlu konusma yeteneklerini artirmaya yardimci olmak icin tasarlanmis bir tedavi yaklasimidir. Asil amac, kisinin bir iletisim ortagiyla konusmaya daha fazla katilabilmesi icin detaylandirma yeteneklerini gelistirmektir.

Response Elaboration Training (RET),

Afazi olan kisi sozlu olarak isteme yanit verir (ornegin, resim uyarici).

Klinisyen donut saglar ve ardindan kisinin yanitini sekillendirerek modeller.

Klinisyen ayrintili bir yanit almak icin ‘wh’ isareti verir.

Klinisyen, orjinal yaniti + detaylandirilmis yaniti bicimlendirme calismalarini guclendirir.

–

–

Semantic Feature Analysis Treatment, afazi olan bir kisinin hedef sozcuk icin alinmasi zor olan onemli anlamsal ozellikleri tanimladigi bir kelime alma islemidir. Ornegin, kisi soba kelimesini geri almakta zorlaniyorsa, soba ile ilgili bilgi saglamak icin sorular sormasi istenebilir (orn, nerede bulunur? ne icin kullanilir? gibi).

Verb Network Strengthening Treatment (vNeST), cumle baglaminda sozcuk almayi tesvik etmeyi planlayan afazi tedavisidir. vNeST, anlamsal aglari harekete gecirmek ve temel sozdizimsel yapilarin (ornegin ozne-nesne-fiil) uretimini gelistirmek icin fiilleri ve rollerini hedefler. Ornegin, afazi hastasina boyamak fiili verilir ve kisiden bu fiil ile baglantili objeleri getirmesi istenir (ressam gibi).

Word Retrieval Cuing Strategies, kelimenin hatirlanmasini istemek icin bir kelimenin baslangic sesi (fonolojik ipucu) veya baglamsal ipuclarini (semantik ipucu) gibi ek bilgiler saglayan bir yaklasimdir.

–

Yuksek lisans doneminde arkadasim, Odyoloji Ses ve Konusma Bozukluklari Uzmani, Mehmet Kadir ERCAN ile hazirladigimiz sunumu paylasmaktim. Geri donusleriniz icin, soner.turudu@gmail.com emailini kullanabilirsiniz. Tesekkurler.

(Sunum ASHA baz alinarak hazirlanmistir.)

Kaynaklar:

1. Cadempsikoloji
2. 2001 Pulvermüller et al. Constraint-induced therapy of chronic aphasia after stroke
3. 1973 Albert et al. Melodic intonation therapy for aphasia
4. 2009 Norton et al. Melodic intonation therapy: shared insights on how it is done and why it might help
5. 1981 Davis and Wilcox PACE therapy
6. 2001 Kagan et al. Training volunteers as conversation partners using “Supported Conversation for Adults with Aphasia” (SCA): a controlled trial
7. 2000 Helm-Estabrooks and Nicolas Sentence Production Program for Aphasia (SPPA)